Səth sularının çirklənməsinin monitorinqi

Səth sularının çirklənməsinin monitorinqi

Səth sularının çirklənməsinin monitorinqi şəbəkəsi 53 əsas su obyektinə - 38 çay (Kür, Araz, Qanıx, Balakənçay, Katexçay, Kürmükçay, Talaçay, Əyriçay, Mahmuddərə, Əbildərə, Şahnabad, Ağstafaçay, Tovuzçay, Qabırrı çayı, Qoşqarçay, Kürəkçay, Şəmkirçay, Türyançay, Göyçay, Dəmiraparançay, Qudyalçay, Vəlvələçay, Qusarçay, Gilgilçay, Təngərüdçayı, İstisuçay, Lənkərançay, Viləşçay, Oxçuçay, Bəsitçay, Bərgüşad çayı, Xaçınçay, Tərtərçay, Tutqunçay, Zabuxçay, Həkəri çayı, Quruçay, Köndələnçay), 5 su anbarı (Mingəçevir, Şəmkir, Ağstafa, Suqovuşan, Köndələnçay), Abşeron yarımadasında yerləşən 9 göl (Böyükşor, Qırmızıgöl, Yasamal, Masazır, Kürdəxanı, Bülbülə, Xocəsən, Zığ, Qumyataq), ikinci ölkə ilə transsərhəd ərazidə yerləşən Candargöl, eləcə də 83 müşahidə məntəqəsinə (fon və nəzarət kəsikləri) malikdir. Bu məntəqələrdə tam və ixtisara salınmış proqramlar üzrə su nümunələri götürülərək suyun kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri üzrə təyinatlar aparılır.

Suyun kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri üzrə cədvəl:

S/s	Suyun kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri
S/s	Hidroloji göstəricilər	Fiziki göstəricilər	Kimyəvi göstəricilər (mq/l)	Biogen maddələr (mq/l)	Spesifik çirkləndiricilər	Ağır metallar (mkq/l)
1	suyun sərfi (m³/san)	temperatur (⁰C)	xlorid (Cl^-)	ammonium ionu (NH₄⁺)	Fenollar (mq/l)	qurğuşun (Pb)
2	suyun səviyyəsi (m)	bulanıqlıq (NTU)	sulfat (SO₄^2-)	nitrit ionu (NO₂^-)	səthi sintetik aktiv maddələr-SSAM (mq/l)	mis (Cu)
3	axın sürəti (m/san)	şəffaflıq (sm)	hidrokarbonat (HCO₃^-)	nitrat ionu (NO₃^-)	α -HXSH (mkq/l)	Nikel (Ni)
4		rəng, qoxu (orqanoleptik metodla)	karbonat(CO₃^2-)	ümumi azotun cəmi (∑mqN/l)	β -HXSH (mkq/l)	alüminium (Al)
5		hidrogen göstəricisi-pH	Ümumi codluq (mq-ekv/l)	ortofosfatlar (PO₄^3-)	γ -HXSH, (mkq/l)	dəmir (Fe)
6		Suda həllolmuş oksigen-O₂ (mq O/l; %)	kalsium (Ca²⁺)		DDT (mkq/l)	qalay (Sn)
7		Elektrik keçiriciliyi (µSm\sm)	maqnezium (Mg²⁺)		DDE (mkq/l)	manqan (Mn)
8			natrium + kalium (Na⁺ +K⁺)		p, p-DDD+ opDDT (mkq/l)	xrom (Cr)
9			ionların cəmi ∑			sink (Zn)
10			oksigenin kimyəvi sərfi- OKS(mqO/l)			civə (Hg)
11			oksigenin 5 günlük biokimyəvi sərfi OBS₅ (mqO/l)			kadmium (Cd)
12						arsen (As)
13						selen (Se)
14						∑ ağır metalların cəmi

Qanunvericilik və metodologiya

Səth sularının çirklənmədən mühafizəsi istiqamətində fəaliyyətlər “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında”, “Ekoloji təhlükəsizlik haqqında”, “Su Məcəlləsi haqqında”, “Hidrometeorologiya fəaliyyəti haqqında” qanunları və bu qanunların icrası ilə əlaqədar hazırlanmış “Ətraf mühitin və təbii ehtiyyatların dövlət monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında” (Nazirlər Kabinetinin 1 iyul 2004-cü il tarixli, 90 saylı qərarı ilə təsdiq edilib) Əsasnamə ilə həyata keçirilir. Bu sahədə dövlət nəzarətini Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi həyata keçirir.

Ölkəmiz BMT-nin sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi üzrə Helsinki Konvensiyasına qoşulduqdan sonra əsas tranzit çaylarımız olan Kür və Araz çaylarında suyun təmizliyinə nəzarət işlərinin dövlət tərəfindən beynəlxalq standartlara uyğun qurulması təmin edilib. Belə ki, hər iki çayda BMT-nin AİK tərəfindən hazırlanmış “Transsərhəd su axınları və beynəlxalq göllərin monitorinqi və qiymətləndirilməsi” üzrə rəhbər prinsiplərə əsaslanaraq hər dekadada monitorinq işləri təşkil edilir, laborator analizləri üçün su nümunələri götürülür.

Analizlər beynəlxalq İSO və QOST standartlarına əsaslanan metodikalar üzrə aparılır. Su obyektlərindən nümunələr götürülərək ilkin analizlər yerinə yetirildikdən sonra əsas kimyəvi analizlərin aparılması üçün “Azelab” MMC-yə təqdim edilir. Laboratoriyada su nümunələri üzərində keyfiyyət göstəriciləri üzrə müvafiq fiziki-kimyəvi analizlər aparılır. Suyun keyfiyyətini qiymətləndirmək məqsədi ilə аnalizlərin nəticələrinə əsasən (6 komponent üzrə) suyun çirklənmə indeksi hesablanır. Suyun təmizlik dərəcəsi 7 ballıq şkala üzrə qiymətləndirilir.

Hidrokimyəvi monitorinq proqramı		Analiz metodu
1	Suda həll olmuş oksigen	Oksimetr cihazı ilə ölçmə (elektrokimyəvi metodla işləyir)
2	Oksigenin 5 günlük biokimyəvi sərfi (OBS₅)	Şüşə qablar metodu
3	Oksigenin kimyəvi sərfi	Titrimetrik bixromat metodu
4	Nitrit ionu (NO₂^-)	Qriss-İlosvay reaktivi ilə spektrometrik metod
5	Nitrat ionu (NO₃^-)	Natrium salisilat vasitəsilə kolorometrik metod
6	Ammonium ionları (NH₄⁺)	Nessler reaktivi ilə spektrometrik metod
7	Ortofosfat ionu (PO₄^3-)	Mavi rəngli fosfor-molibden kompleksinin spektrometrik metodu
8	Ümumi fosfor	Kalium persulfatla oksidləşmə ilə spektrometrik metod
9	Ümumi codluq	Xromogen qarası ilə titrimetrik metod
10	Kalsium ionu (Ca²⁺)	Trilon-B ilə titrimetrik metod
11	Maqnezium ionu (Mg²⁺)	Hesablanma metodu
12	Natrium, kalium ionları (Na⁺, K⁺)	Atom absorbsiya, hesablanma metodu
13	Hidrokarbonat ionu (HCO₃^-)	Titrimetrik metod
14	Sulfat ionu (SO₄^2-)	Qurğuşun nitratla ditizonun iştirakı ilə titrimetrik metod
15	Xlorid ionu (Cl^-)	Argentometrik metod
16	Sintetik səthi aktiv maddələr	Metilen göyü ilə spektrometrik metod
17	Fenollar	Qırmızı qan duzu ilə spektrometrik metod
18	Xlorüzvi pestisidlər	Qaz xromotoqrafiya metodu
19	Hidrogen göstəricisi	Potensiometrik
20	Elektrik keçiriciliyi	Konduktometrik
21	Rəng	Orqanoleptik metod
22	Qoxu	Orqanoleptik metod
23	Şəffaflıq	Sneller şrifti vasitəsi ilə təyinat
24	Bulanıqlıq	Turbidimetrik metodu
25	Asılı bərk hissəciklər	Qravimetrik metod