İş­ğal olun­muş ərazilərin faydalı qazıntıları

Ermə­nis­tan tə­rə­fin­dən iş­ğal olun­muş Azər­bay­can Respub­li­ka­sı əra­zi­lə­ri özü­nə­məx­sus geo­lo­ji qu­ru­lu­şu, fi­liz­sax­la­yan kom­plekslə­ri, geo­lo­ji-tekto­nik in­ki­şaf şə­ra­i­ti, metal­log­enik xü­su­siy­yət­lə­ri və bun­lar­la əla­qə­dar müx­tə­lif for­ma­si­ya­lar­da tə­şək­kül tap­mış bir çox fi­liz və qeyri-filiz fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­na ma­lik olan Ki­çik Qaf­qaz meqa­an­tik­li­no­ri­u­mu­nun cə­nub-şərq his­sə­si­ni əha­tə edir.
Ermə­nis­ta­nın Azər­bay­can tor­paq­la­rı­nı zəbt etmə­si­nin əsas sə­bəb­lə­rin­dən bi­ri də bu ərazi­lə­rin tə­bi­i sər­vət­lər­lə, o cüm­lə­dən qı­zıl ya­taq­la­rı ilə zən­gin ol­ma­sı­dır. Hə­lə 1920-ci il­də geniş tə­bi­i sər­vət­lə­rə ma­lik olan Zən­gə­zur qub­erni­ya­sı­nın il­haq edil­mə­si də bu­nun nə­ti­cə­si­dir. Zən­gə­zur əya­lə­tin­də mün­bit tor­paq­la­rı, sıx meşə­lə­ri, qiy­mət­li min­eral su və yeral­tı şirin su ya­taq­la­rı ilə ya­na­şı, bu gün də is­tis­mar edi­lən nəhəng Qa­fan, Qa­ca­ran mis-mo­libden və Liçgivaz - Tey qı­zıl ya­taq­la­rı­ vardır.
Ermə­nis­tan tə­rə­fin­dən iş­ğal edil­miş Azər­bay­can Respub­li­ka­sı əra­zi­lə­rin­də ərazilər işğal olunanadək müddətdə ehti­yat­la­rı təs­diq olun­muş 163 müx­tə­lif növ fay­da­lı qa­zın­tı ya­ta­ğı, o cüm­lə­dən: 5 qı­zıl, 7 ci­və, 2 mis, 1 qur­ğu­şun və sink, 1 daş kö­mür, 6 gəc, 4 vermi­ku­lit, 1 so­da is­tehsa­lı üçün xam­mal, 12 əl­van və bə­zək daş­la­rı (ob­si­di­an, mər­mər­ləş­miş oniks, yə­şəm və s.), 10 mi­şar da­şı, 21 üz­lük da­şı, 9 gil, 20 sement xam­ma­lı, 8 müx­tə­lif növ ti­kin­ti daş­la­rı, 6 əhəng xam­ma­lı, 10 qum-çın­qıl, 4 ti­kin­ti qu­mu, 1 perlit, 8 pemza-vul­kan kü­lü, 16 yeral­tı şi­rin su və 11 min­eral su ya­ta­ğı mövcud idi.
Ümu­miy­yət­lə isə, Azər­bay­can Respub­li­ka­sı­nın ermə­ni si­lah­lı qüv­və­lə­ri tə­rə­fin­dən iş­ğal olun­muş əra­zi­lə­rin­də 561 ya­taq, tə­za­hür və perspektiv­li min­eral­laş­ma sa­hə­si mü­əy­yən edil­miş­di.
Mövcud filiz və geyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının ehtiyatlarının sənaye əhəmiyyətinin və perspektivliyinin qalıb-qalmamasının qiymətləndirilməsi üçün ərazilərimiz işğaldan azad edildikdən sonra burada geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılması zəruridir.
Qon­dar­ma «DQR» prezid­enti­nin tə­bi­i sər­vət­lər üz­rə məs­lə­hət­çi­si, keçmiş SSRİ-nin so­nun­cu geo­lo­gi­ya na­zi­ri iş­lə­miş Qri­qo­ri Qab­rie­lyan­tsın 2014-cü ilə aid mə­lu­ma­tın­da gös­tə­ri­lir­ ki, qon­dar­ma «DQR» Geo­lo­ji fon­dun­da 285 fay­da­lı qa­zın­tı ya­ta­ğı qeydiy­ya­ta alın­mış­dır ki, on­lar­dan da 83-ü fi­liz, 197-si qeyri-fi­liz, 5-i ya­nar fay­da­lı qa­zın­tı­ yataqlar­dır. Həm­çi­nin o, fay­da­lı qa­zın­tı­la­ra da­ir 78 proq­ram tər­tib edil­di­yi­ni, bun­la­rın 64-nin ha­si­lat­la, 14-nün təd­qi­qat­lar­la (11 fi­liz, 1 qeyri-fi­liz və 2 ya­nar fay­da­lı qa­zın­tı­ları) bağ­lı ol­du­ğu­nu qeyd edir­di.
Ermə­ni­lər 1990-cı il­lə­rin son­la­rı­na qə­dər iş­ğal edil­miş əra­zi­lər­də azər­bay­can­lı əha­li­yə aid mül­kiy­yə­ti, evlə­ri, di­gər mad­di sər­vət­lə­ri ta­lan edib sat­maq­la və meşə­lə­ri­mi­zi qı­rıb məhv etmək­lə do­la­nır­dı­lar­sa, son­ra­kı il­lər­də bu ta­lan­çı­lı­ğın di­gər is­ti­qa­mə­ti – fay­da­lı qa­zın­tı yataqla­rı­nın qəd­dar­lıq­la ta­lan­ma­sı geniş vü­sət al­dı.
1997-ci ilin sentyabr ayın­da Azər­bay­can Respub­li­ka­sı­nın Ermə­nis­tan tə­rə­fin­dən iş­ğal olun­muş Kəl­bə­cər ra­yo­nun­da  fi­liz­çı­xar­ma üz­rə dağ-mə­dən iş­lə­ri­nin apa­rıl­ma­sı üçün Ermə­nis­ta­nın Sə­naye və Ti­ca­rət Na­zir­li­yi ilə Ka­na­da­nın ak­tiv­lə­ri «STERLİTE GOLD LTD»şir­kə­ti­nə məx­sus, baş qə­rar­ga­hı Bö­yük Bri­ta­ni­ya­nın Lon­don şə­hə­rin­də yerlə­şən və səh­mlə­ri isə To­ron­to fond bir­ja­sın­da hər­ra­ca çı­xa­rı­lan «First Dynasty Mines» («FDM») şir­kə­ti ara­sın­da bağ­lan­mış 63,3 milyon ABŞ dol­la­rı məb­lə­ğin­də mü­qa­vi­lə ilə iş­ğal al­tın­da olan Azər­bay­can Respub­li­ka­sı­nın əra­zi­lə­rin­də­ki tə­bi­i min­eral-xam­mal ehti­yat­la­rı­nın rəs­mi ta­la­nı­na baş­la­nıl­mışdır.
Keçən dövr ərzində qondarma Dağlıq Qarabağ rejimi tərəfindən təbii sərvətlər və onun istifadəsinə dair bir çox fərman və sərəncamlar verilmişdir ki, bunlar da mahiyyət etibarilə təbii sərvətlərin dağıdılmasına xidmət edir.  Bu sərəncamların ciddi təhlil edilməsi və araşdırılması gərəkdir. Məsələn, 4-cü sərəncam strateji sərvətlərlə, 5-ci sərəncam ağac emalı məsələləri ilə, 7-ci sərəncam ərazinin su problemləri və mineral sulardan istifadə ilə bağlı olmuşdur. 19-cu sərəncam icazə verir ki, xaricdə fəaliyyət göstərən diaspor təşkilatlar da Dağlıq Qarabağda torpaq və yaxud ayrı mülkiyyət sahibi ola bilərlər.
Sayca 21-ci olan “Dağlıq Qarabağ və ətraf ərazilərdə təbii sərvətlərdən və torpaqlardan istifadə haqqında” 02 iyun 2006-cı il tarixli sərəncamda Dağlıq Qarabağın təbii sərvətlərindən istifadənin qaydaları təsdiq olunmuşdur. Sərəncamın 7-ci maddəsində qeyd olunur ki, strateji cəhətdən daha qiymətli olan təbii sərvətlərin bölüşdürülüb daşınması məsələsi qondarma rejimin nəzdində yaradılmış Təbii Sərvətlərə Nəzarət Komissiyasına həvalə edilir və bu komissiyanın icazəsi olmadan ərazidən heç bir sərvət çıxarıla bilməz. Sərəncamın 9-cu maddəsinə əsasən ərazidə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərə mənsub olduğu ölkələrdən mütəxəssis və digər işçi qüvvəsi gətirməyə və gəlmiş xarici vətəndaşın 3 ildən 5 ilədək Dağlıq Qarabağın istənilən yaşayış məntəqəsində qeydiyyata götürülməsinə  icazə verilir. İşçi milliyyətcə ermənidirsə ona bu vaxt bitdikdən sonra daimi vətəndaşlıq hüququ verilir.
Qondarma separatçı rejimin o zamançı lideri A.Qukasyan tərəfindən imzalanmış bu sərəncamda ABŞ, İsveçrə və Fransadan gələn şirkətlərin fəaliyyəti ilə bağlı ayrıca maddə (3-cü maddə) vardır. Həmin 3-cü maddəni təhlil edən “Asun” İnformasiya Agentliyi qeyd edirdi ki, Artsaxda yaradılmış “İnkişaf Agentliyi” (İqtisadi İnkişaf Agentliyi) fransız iş adamlarının layihələri əsasında yaradılmışdır. Fransız iş adamlarına səlahiyyət verilir ki, onlar bu ərazilərdə həm də başqa obyektlər tiksinlər.
Sərənmcamla bağlı separatçı rejim işğal olunmuş ərazilərdə qızıl yataqlarının istismarı və istehsalı ilə məşğul olan “Manex and Valex”, həmçinin “Base Metals” səhmdar cəmiyyətlərinin başçıları olan Valeri Məzlumyanı və Artur Mkrtışyanı da qəbul etmişdi.
Verilən sərəncamlar və qarşıya qoyulan çirkin məqsəd az bir vaxtda Azərbaycan Respublikasına mənsub olan təbii sərvətlərin sürətli talanına təkan verdi. Qısa müddətdə iki fransız şirkəti qondarma rejimin “Dasko” hərbi aviasiya kompleksi üçün iş görməyə başladı.
Hazırda və Azərbaycan Respublikasının Ermənistanın işğalında olan Dağlıq Qarabağ və  qonşu yeddi rayonda yeraltı sərvətlərin hasilatı ilə məşğul olan 30-dan çox müəssisə fəaliyyət göstərir. "Sterlite Gold Ltd", "Sirkap Armenian", "Base Metals", "Manex and Valex", "Armenian Copper Programme", “GeoProMining LTD” və s. şirkətlər 2001-ci ildən bəri Dağlıq Qarabağda və işğal altındakı digər ərazilərimizdən mineral-xammalı çıxarıb Ermənistana daşıyırlar.
İşğal al­tın­da olan Azər­bay­can Respub­li­ka­sı əra­zi­lə­rin­də­ki tə­bi­i mineral-xam­mal ehtiyatla­rı­nın rəs­mi ta­la­nı­na da­ha çox ABŞ, Ru­si­ya, Ka­na­da, İsveçrə, Bö­yük Bri­ta­ni­ya, Fransa, Alma­ni­ya, İspa­ni­ya, Hol­lan­di­ya və di­gər döv­lət­lər­dən 30-a ya­xın şir­kət cəlb edilmişdir ki, onlar­dan da ən bö­yü­yü «STERLİTE GOLD LTD»  «Base Metals» və  “GeoProMining LTD”-dir.
Rusiyalı araşdırmaçı Aleksey Valiyev iddia edir ki, Dağlıq Qarabağda 30-dan çox şirkət qızıl və digər resursların hasilatı ilə məşğul olur.
Qon­dar­ma «DQR»  reji­mi üçün dağ-mə­dən sə­nay­esi ən çox gə­lir gə­ti­rən perspektiv­li sahə­dir. 2002-ci ilin av­qust ayın­da ya­ra­dıl­mış «Base Metals» MMC şir­kə­ti ar­tıq 17 il­dir ki, bir sıra əsas­lı fi­liz mə­dən­lə­ri­ni iş­lə­dir.
2019-cu ilin məlumatlarında göstərilir ki, 2015-ci il dekabrın 26-da açılışı olmuş Kaşen filiz emalı fabrikinində 2000 nəfərdən çox işçi çalışır və illik istehsal gücü 5 milyon ton filizə bərabərdir.
Azər­bay­can Respub­li­ka­sı­nın Ermənistan tərəfindən iş­ğal olun­muş əra­zi­lə­rin­də­ki mövcud fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın iş­lən­mə­si­nin texni­ki iq­ti­sa­di gös­tə­ri­ci­lə­ri is­tis­mar mü­əs­si­sə­lə­ri­nin yük­sək rentab­elli­lik­lə fə­a­liy­yət gös­tə­rə­cə­yi­ni təs­diq edir. Odur ki, mil­yar­dlar­la ABŞ dol­la­rı gə­lir gə­ti­rə­cək mineral-xam­ma­l ehti­yat­la­rı ermə­ni­lər tə­rə­fin­dən asan­lıq­la ta­lan edi­lir.
Azər­bay­can Respub­li­ka­sı­nın Ermə­nis­tan tə­rə­fin­dən iş­ğal olun­muş əra­zi­lə­rin­də olan fi­liz yataq­la­rı genezi­si ba­xı­mın­dan hid­rot­ermal mən­şə­li­dir və ya­taq­lar­da­kı fi­liz cis­mi əsa­sən damar, bə­zən lin­za və ştokverk for­ma­sın­da­dır, fay­da­lı kom­pon­entlə­rin ya­yıl­ma miq­da­rı qeyri-bə­ra­bər­dir. Bu isə o demək­dir ki, bu ya­taq­la­rın fi­liz­li­lik ba­xı­mın­dan zən­gin yerlə­ri ta­lan edilmək­lə, qı­sa müd­dət­də da­ha çox gə­lir əl­də edi­lir və bu­nun­la da ya­taq­lar ya­rar­sız ha­la salınır. Həm­çi­nin, inşaat mat­eri­al­la­rı ya­taq­la­rın­da da da­ha zən­gin blok­la­rın is­tis­ma­rı əs­lin­də ya­ta­ğın perspektiv­li­li­yi­nin bü­töv­lük­də məh­vi­nə gə­ti­rib çı­xa­ra bi­lir.
2014-cü ildə aparılmış qiymətləndirmənin nəticələrinə görə 22 illik işğal dövründə (01.01.2014-cü ilədək)  faydalı qazıntıların talanı nəticəsində dəymiş zərərlərinin  məbləği 72 779 189 151 AZN-dir. Həmin dövrdə 1 dollar =0,784 manat  nisbətində idi.